Halina Maria Sutarzewicz

Halina Maria Sutarzewicz
(1909 – 1991)

 

Halina Maria Sutarzewicz, urodzona w Kaliszu 13 września roku 1909, po uzyskaniu matury w Państwowym Gimnazjum im. Anny Jagiellonki w Kaliszu, rozpoczęła w roku 1927 studia na wydziale humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego, które ukończyła w roku 1932, uzyskując tytuł magistra filozofii w zakresie filologii polskiej.

Uczęszczała na seminarium profesora Romana Pollaka i pod jego kierunkiem napisała pracę magisterską poświęconą analizie utworu literackiego Adama Korczyńskiego z XVII wieku Oblężenie Jasnej Góry Częstochowskiej, z czasów najazdu szwedzkiego na Polskę.

Uczestniczyła również w zajęciach koła polonistycznego prowadzonego przez profesora Pollaka, który dbał o to, by młodzi poloniści otrzymywali możliwie wszechstronne wykształcenie kulturalne, by chodzili do opery, do teatru, na koncerty. Pasjonowała się muzyką, literaturą i teatrem, występowała w studenckim kabarecie. Brała udział w życiu artystycznym studentów i licznych wycieczkach krajoznawczych. Recytowała też wiersze w programach uruchomionej w 1927 roku w Poznaniu radiowej rozgłośni, jednej z trzech powstałych w wolnej Polsce w owym czasie, po Warszawie i Krakowie. Zdobyte wówczas doświadczenia zaowocowały później w jej działalności pedagogicznej i społecznej.

Po ukończeniu studiów i powrocie do Kalisza Halina Sutarzewicz włączyła się w miejscową działalność społeczną, zapisując się do kaliskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Kobiet z Wyższym Wykształceniem (1935) oraz współtworząc Towarzystwo Bezpłatnej Biblioteki dla Najuboższych Dzieci Miasta Kalisza im. Felicji Łączkowskiej (1936). W okresie okupacji udzielała tajnych lekcji w zakresie szkoły powszechnej i średniej.

Po wojnie współpracowała z profesorem Pollakiem w ramach działalności Zarządu Głównego Towarzystwa im. Marii Konopnickiej w Warszawie, którego oboje byli członkami. Profesor Pollak założył Terenowe Koło Towarzystwa im. Marii Konopnickiej przy Uniwersytecie Poznańskim rok przed powstaniem koła kaliskiego, a w roku 1960 uczestniczył w sesji naukowej poświęconej Marii Konopnickiej, jaka została zorganizowana w Kaliszu przez Społeczny Komitet Obchodów XVIII wieków Kalisza oraz Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W pierwszej części tej sesji referaty wygłosili: prof. Roman Pollak Kalisz w literaturze polskiej oraz mgr Halina Sutarzewicz Kalisz w życiu i twórczości Marii Konopnickiej. Podczas wspomnianych wyżej obchodów towarzyszyła zaproszonej do Kalisza Marii Dąbrowskiej, która później, w życzliwy i korzystny dla Haliny Sutarzewicz sposób, opisała ten fakt w swoich „Dziennikach”.

Halina Sutarzewicz pracowała, jako polonistka w kaliskich szkołach średnich, w tym w Liceum Pedagogicznym w Kaliszu, pełniąc jednocześnie funkcję instruktorki języka polskiego oraz kierownika Ośrodka Metodycznego. Natomiast od lat 60-tych ub. wieku, do emerytury, zatrudniona była, jako wykładowca literatury polskiej i powszechnej w Studium Nauczycielskim w Kaliszu, w budynku zajmowanym obecnie przez Wydział Pedagogiczno-Artystyczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Z jej inicjatywy Studium Nauczycielskiemu nadane zostało imię Marii Konopnickiej.

Pod kierunkiem Haliny Sutarzewicz powstały liczne prace dyplomowe słuchaczy SN, w tym związane z twórczością Marii Konopnickiej, Adama Asnyka i Marii Dąbrowskiej. Kilka z nich dotyczyło opracowania tras wycieczek polonistycznych po mieście oraz rajdów turystycznych po okolicy, związanych z Konopnicką i Dąbrowską. Z okazji 125 rocznicy urodzin Konopnickiej, studenci pod opieką Haliny Sutarzewicz opracowali zestaw specjalnych lekcji dla szkół. Zostały one przeprowadzone we wszystkich szkołach podstawowych Kalisza, a także w Szkole Podstawowej nr 75 im. Marii Konopnickiej w Warszawie. Poloniści tej szkoły oraz członkowie Zarządu Głównego Towarzystwa hospitujący zajęcia, wysoko ocenili poznawcze i wychowawcze wartości lekcji. Cały cykl wraz ze wskazówkami metodycznymi przesłano na Wystawę Postępu Pedagogicznego w Warszawie.

Halina Sutarzewicz wychowała wiele roczników nauczycieli – polonistów, którzy trafili do szkół Kalisza i powiatu kaliskiego. Zachowali ją w pamięci, jako osobę tryskającą energią, pełną zapału i optymizmu, wymagającą wiele przede wszystkim od siebie, ale także od osób, które z nią współpracowały. Zawsze elegancka, mająca czas dla uczniów, imponowała wiedzą i erudycją, zmuszała do myślenia, stawiania pytań, wyciągania wniosków. Absolwentki i absolwenci szkół średnich i Studium Nauczycielskiego, którzy pozostali w Kaliszu, szukali z nią kontaktu, wiedząc, że mogą liczyć na wsparcie w dalszym rozwoju. Wielu zapisywało się do Koła Terenowego Towarzystwa im. Marii Konopnickiej, które na przełomie lat 70-tych i 80-tych sięgało liczby 100 członków.

Halina Maria Sutarzewicz jest zasłużoną dla Kalisza badaczką biografii i twórczości uznanych pisarzy związanych zarówno z samym miastem, jak i ziemią kaliską. Najwięcej uwagi poświęciła Adamowi Asnykowi, Marii Konopnickiej oraz Marii Dąbrowskiej, docierając do nieznanych faktów z ich życia oraz prostując błędy i nieścisłości upowszechniane we wcześniejszych opracowaniach. Była autorką kilku rozdziałów obszernego wydawnictwa Dzieje Kalisza pod redakcją profesora Władysława Rusińskiego (Poznań 1977) zatytułowanych Piśmiennictwo [w Kaliszu w wiekach XVI-XVIII], Kalisz literacki [w latach 1800-1914] oraz Literatura [w latach 1918-39 i 1945-75], a w kolejnym dziesięcioleciu powierzono jej opracowanie hasła KALISZ do Przewodnika encyklopedycznego Literatura Polska (Warszawa, PWN 1984).

Halina Sutarzewicz była autorką licznych pogadanek, prelekcji, odczytów oraz artykułów naukowych i popularyzatorskich, publikowanych głównie w „Ziemi Kaliskiej” i „Południowej Wielkopolsce”. Udokumentowała związki z Kaliszem pisarzy sobie współczesnych, takich jak Wanda Karczewska, Stefan Otwinowski czy Włodzimierz Pietrzak. Znała nie tylko ich twórczość, ale też rodziny, rodzeństwo i przyjaciół, środowisko, w jakim wzrastali i w jakim rozwijały się ich talenty literackie. Podzieliła się swoimi wspomnieniami o szkolnej koleżance, Natalii Awałow, późniejszej żonie poety Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, z którą utrzymywała serdeczne kontakty aż do śmierci Natalii.

W szeregu publikacji prasowych, na szczególną uwagę zasługuje artykuł: „Kaliszanin” 20 lat poszukiwany, „Południowa Wielkopolska” 1979, nr 3, s.5, ostatecznie rozstrzygający wątpliwości związane z datą debiutu Marii Konopnickiej. Z prac zwartych wydane zostały: Z Suwałk do Kalisza, W: Śladami życia i twórczości Marii Konopnickiej, Warszawa 1963, s. 316-327 oraz Kalisz w oczach Asnyka i Konopnickiej, „Rocznik Kaliski” t. VIII. 1975 s. 209-225. Pod koniec lat 70-tych ukazała się publikacja Asnyk, Konopnicka i Dąbrowska w Kaliszu. Warszawa 1977, z planem miasta i mapą guberni kaliskiej, która zebrała wiele pochlebnych recenzji, m.in. w „Życiu Warszawy” 1977, nr 285, s. 7, gdzie Jerzy Iwaszkiewicz nazwał ją „małą książeczką o wielkim znaczeniu”.

Oprócz pracy badawczej, prowadziła bogatą, ożywioną działalność społeczną, zakładając w roku 1961 Terenowe Koło Towarzystwa im. Marii Konopnickiej. Jako przewodnicząca Koła, w którym od założenia, przez ponad 20 lat (z przerwą jednej kadencji) pełniła funkcję przewodniczącej Zarządu, przyczyniła się w znacznym stopniu do realizacji wielu inicjatyw związanych z upamiętnieniem pisarzy związanych z Kaliszem. W tym okresie, w roku 1962, odsłonięta została na domu, w którym kilkanaście lat mieszkała Konopnicka, tablica pamiątkowa. W tym samym roku Rada Miejska Kalisza podjęła uchwałę dotyczącą nadania nowemu osiedlu nazwy KALINIEC dla uczczenia twórczości Marii Dąbrowskiej, co Halina Sutarzewicz wcześniej zainicjowała na łamach „Ziemi Kaliskiej”. W roku 1969 odsłonięty został pomnik Marii Konopnickiej w Kaliszu, głównie dzięki jej zabiegom w Zarządzie Głównym w Warszawie i współpracy z Komitetem Budowy Pomnika. Doprowadziła także w roku 1980 do otwarcia Izby Muzealnej im. Marii Konopnickiej w Kaliszu, tworząc scenariusz ekspozycji oraz przewodnik dla zwiedzających.

Współpracowała również z organizatorami Muzeum-Dworek Marii Dąbrowskiej w Russowie, uczestnicząc – wraz z doktorem Edwardem Polanowskim, późniejszym profesorem i rektorem Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie - w przygotowaniach związanych z odnowieniem ekspozycji w roku 1981. Przed przyjazdem do Kalisza, zainteresowania Edwarda Polanowskiego skupiały się wokół okresu Młodej Polski i zagadnień ekspresjonizmu ze szczególnym uwzględnieniem roli czasopism, takich jak „Chimera" i „Zdrój”. Jednak pod wpływem dorobku Haliny Sutarzewicz zainteresował się bogactwem dostępnych w Kaliszu materiałów związanych z pisarzami epoki pozytywizmu, nazywanymi przez Halinę Sutarzewicz „kaliskimi” i zmienił swoje naukowe preferencje, stając się jednym z ważniejszych badaczy zainteresowanych życiem kulturalnym Kalisza w drugiej połowie XIX wieku, a w następstwie tego wpływem miejscowego środowiska na twórczość Marii Dąbrowskiej. Te działania stały się fundamentem jego dalszych sukcesów naukowych. W swoich publikacjach wielokrotnie powoływał się w przypisach na wcześniejsze ustalenia Haliny Sutarzewicz. W okresie pobytu w Kaliszu był członkiem Koła Towarzystwa im. Marii Konopnickiej, któremu przewodniczyła.

Halina Sutarzewicz cieszyła się w środowisku dużym autorytetem, popularnością i sympatią. Na przestrzeni niemal 40 lat działalności pedagogicznej, naukowej i społecznej współpracowała z wieloma znaczącymi w Kaliszu osobami. Wśród nich wymienić warto dra Henryka Wrotkowskiego, dyrektora Studium Nauczycielskiego i współpracownika redaktorów „Rocznika Kaliskiego”, Wacława Klepandego, regionalistę, kolekcjonera „calisianów” i legendarnego przewodnika PTTK, czy wybitnego plastyka i grafika, Andrzeja Niekrasza, który w okresie pracy w Studium Nauczycielskim współpracował z Haliną Sutarzewicz projektując elementy oprawy organizowanych wystaw, okolicznościowe plakietki, emblematy i stemple. Zaprojektował np. pocztowy filatelistyczny datownik okolicznościowy z okazji Międzynarodowej Sesji Naukowej poświęconej Marii Konopnickiej z okazji 60-lecia śmierci, zorganizowanej przez Towarzystwo im. Marii Konopnickiej, której obrady toczyły się w Kaliszu dnia 16 września 1970 roku. Był też pomysłodawcą zorganizowania przy tej okazji krajowej wystawy ilustracji dziecięcych do utworów poetki. Większość kadry pedagogicznej z wydziału filologii polskiej oraz wydziału plastyki ówczesnego Studium Nauczycielskiego była członkami Koła Towarzystwa im. Marii Konopnickiej. Pragnęli, aby w Kaliszu powstała wyższa uczelnia pedagogiczna. Niestety, tak się wtedy nie stało. W roku 1985, w wywiadzie udzielonym Bożenie Szal na łamach „Ziemi Kaliskiej” z okazji otrzymania Nagrody Miasta Kalisza, na zadane pytanie, czego życzyłaby rodzinnemu miastu, Halina Sutarzewicz odpowiedziała: „Wyższej uczelni, takiej z prawdziwego zdarzenia…”.

Halina Sutarzewicz zmarła 12 lipca roku 1991.

Za rzetelną pracę nauczycielską, działalność społeczno-kulturalną oraz duży wkład w rozwój badań regionalnych, mgr Halina Sutarzewicz była wielokrotnie nagradzana i odznaczana, m.in. Złotą Odznaką Towarzystwa im. Marii Konopnickiej nadawaną przez Zarząd Główny Towarzystwa w Warszawie, Odznaką Honorowy Przyjaciel Związku Harcerstwa Polskiego, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Komisji Edukacji Narodowej, wyróżniona Odznaką Honorową Miasta Kalisza

W roku 1998 ukazała się, wydana staraniem Koła Absolwentów Szkół Ekonomicznych w Kaliszu, książka Halina Maria Sutarzewicz. Pisma rozproszone, zawierająca zbiór jej publikacji oraz bogatą bibliografię. W roku 2000 z inicjatywy działaczy kaliskiego Koła Towarzystwa im. Marii Konopnickiej, utworzone zostało Stowarzyszenie jej imienia, do którego zapisało się liczne grono jej współpracowników, przyjaciół i uczniów.

W roku 2014, z inicjatywy członków Stowarzyszenia im. Haliny Sutarzewicz opublikowany zastał w „Roczniku Kaliskim” nr XL jej referat Literackie obrazy katastrofy sierpniowej 1914 roku i jej skutków przygotowany na konferencję popularnonaukową zorganizowaną w dniu 20 października 1984 r. przez kaliski Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego i Towarzystwo Miłośników Kalisza w 70 rocznicę zburzenia miasta przez Prusaków.

W specjalnym wydaniu „Głosu Wielkopolskiego” z okazji setnej rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę, w podsumowaniu akcji „100 powodów do dumy. Taka jest Wielkopolska”, w części poświęconej działalności społecznej, gazeta wymienia Halinę Marię Sutarzewicz wśród 100 najbardziej zasłużonych społeczników z Wielkopolski (wydanie z dnia 28 grudnia 2018 roku, s. 19).

W roku 2019 Stowarzyszenie przygotowało obchody 110 rocznicy urodzin patronki, w ramach których zamówiono mszę św. w kaliskiej katedrze w intencji Haliny Sutarzewicz, złożono kwiaty na rodzinnym grobowcu i w miejscu upamiętnienia w parku nad Krępicą. Podczas walnego otwartego zebrania  członków i sympatyków,  Elżbieta Stadtműller wygłosiła odczyt zatytułowany Halina Maria Sutarzewicz w środowisku kaliskich działaczy oraz jej kontakty z literatami i badaczami literatury, który następnie, poszerzony o bibliografię i przypisy, opublikowany został w „Roczniku Kaliskim” t. XLV, pod tytułem Halina Maria Sutarzewicz (1909-1991). 110.rocznica urodzin, w dziale: Informacja naukowa, s. 298-312. Zaplanowany remont zabytkowego nagrobka doczekał się finału w kolejnym roku 2020. W roku 2022 w budynku byłego Studium Nauczycielskiego w Kaliszu (obecnie Wydział Pedagogiczno-Artystyczny UAM w Poznaniu,  osłonięta została tablica upamiętniająca zasługi Haliny Sutarzewicz.

Obecnie, ze względu na zwiększające się zainteresowanie związkami znanych pisarzy z Kaliszem, których twórczość i życie były obiektem zainteresowań badawczych Haliny Sutarzewicz, Stowarzyszenie planuje wznowienie książki Halina Maria Sutarzewicz. Pisma rozproszone, wzbogaconej o  teksty dotąd nie publikowane. Zdaniem działaczy książka powinna trafić do bibliotek na terenie Kalisza i powiatu kaliskiego, w tym zwłaszcza do bibliotek szkolnych.

 

Opracowała Elżbieta Stadtműller

Stowarzyszenie im. Haliny Sutarzewicz