Halina Maria Sutarzewicz w środowisku kaliskich działaczy oraz jej kontakty z literatami i badaczami literatury

Elżbieta Stadtmüller

Odczyt na zebraniu ogólnym Stowarzyszenia

HALINA MARIA SUTARZEWICZ W ŚRODOWISKU KALISKICH DZIAŁACZY

ORAZ JEJ KONTAKTY Z LITERATAMI I BADACZAMI LITERATURY

    Halina Maria Sutarzewicz urodziła się w Kaliszu, u progu XX wieku, dnia 13 września 1909 roku, jako drugie dziecko w rodzinie. Jej rodzice to Tomasz Sutarzewicz i Gabriela Eugenia z Nieżychowskich. Jak na owe czasy, było to małżeństwo nietypowe. Gabriela Nieżychowska, panna ze szlacheckiego rodu, grająca na fortepianie i znająca język francuski, poślubiła przystojnego wprawdzie, zdolnego i ambitnego człowieka, jednak utrzymującego się ze służby urzędniczej w rosyjskiej guberni. Rodzice Haliny pobrali się w roku 1894, a w roku 1895 urodziła się jej starsza siostra Irena, powszechnie uważana za piękną kobietę. Młodo wyszła za mąż i zmarła w roku 1932, w wieku lat 37. Młodsza o 14 lat Halina wychowywała się więc niemal jak druga jedynaczka.

    W momencie wybuchu pierwszej wojny światowej rodzina została, wraz z innymi urzędnikami, ewakuowana w głąb Rosji. Do Kalisza powrócili we wrześniu 1918 roku i ojciec zgłosił się natychmiast do pracy w magistracie przy odbudowie zniszczonego miasta. Zamieszkali na Podgórzu nr 5. na formularzu osobowym zachowanym w aktach Rady Miejskiej w Kaliszu z roku 1920, znajduje się notatka: „były urzędnik byłego rządu gubernialnego w Kaliszu”. Jak wynika z tego dokumentu, Tomasz Sutarzewicz wybrany został na ławnika Sądu Grodzkiego i radnego miejskiego do komisji wspólnej, komisji opieki społecznej, komisji szpitalnej i sanitarnej. Jako urzędnik odpowiadał za oświatę i zdrowie. Zmarł przedwcześnie w wieku 62 lat w roku 1924.

    Pierwszym etapem edukacji Haliny Sutarzewicz było Państwowe Gimnazjum im. Anny Jagiellonki w Kaliszu, zakończone uzyskaniem matury, a w roku 1927, jako 18-letnia dziewczyna, rozpoczęła studia na wydziale humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego. Uczęszczała na seminarium profesora Romana Pollaka i pod jego kierunkiem napisała pracę magisterską poświęconą analizie utworu literackiego Adama Korczyńskiego z XVII wieku, z czasów najazdu szwedzkiego na Polskę Oblężenie Jasnej Góry Częstochowskiej. Analiza estetyczna. Była to praca niejako pionierska, bowiem w całości utwór opublikował po raz pierwszy z rękopisu Jan Czubek w roku 1930. Co prawda rękopis znany był wcześniej badaczom literatury, lecz bibliografia przedmiotowa ograniczała się wówczas do kilku pozycji. Pracę tę obroniła w roku 1932, uzyskując tytuł magistra filozofii w zakresie filologii polskiej. Egzemplarz zachował się w archiwum Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Podczas studiów Halina Sutarzewicz uczestniczyła również w zajęciach koła polonistycznego prowadzonego przez profesora Pollaka, który bardzo dbał o to, by młodzi poloniści otrzymywali możliwie wszechstronne wykształcenie kulturalne, aby chodzili do opery, teatru, filharmonii a także do kina. Halina Sutarzewicz pasjonowała się muzyką, literaturą i teatrem, występowała w studenckim kabarecie. Brała udział w życiu artystycznym studentów i licznych wycieczkach krajoznawczych. Recytowała tez wiersze w programach uruchomionej w 1927 roku w Poznaniu radiowej rozgłośni, jednej z trzech powstałych w wolnej Polsce w owym czasie (po Warszawie i Krakowie). Zdobyte wówczas doświadczenia zaowocowały później w jej działalności pedagogicznej i społecznej.

    Po ukończeniu studiów i powrocie do Kalisza, Halina Sutarzewicz włączyła się w miejscową działalność społeczną, zapisując się do kaliskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Kobiet z Wyższem Wykształceniem (1935) oraz współtworząc Towarzystwo Bezpłatnej Biblioteki dla Najuboższych Dzieci Miasta Kalisza im. Felicji Łączkowskiej (1936). w tym czasie odbyła wymaganą wówczas dwuletnią bezpłatną praktykę nauczycielską w Gimnazjum i Liceum im. Anny Jagiellonki w Kaliszu i złożyła egzamin przed Komisją Egzaminów Państwowych w Poznaniu, uzyskując dyplom nauczycielski z prawem nauczania w szkołach średnich. Jednak w Kaliszu nie było wolnych miejsc pracy dla nauczycieli, więc musiała opuścić miasto i w roku szkolnym 1937/38 rozpoczęła pracę jako nauczycielka języka polskiego w Prywatnym Gimnazjum i Liceum im. Tadeusza Kościuszki w Turku, a w roku 1938/39 przeniosła się do Leszna, podejmując pracę w Miejskim Gimnazjum i Liceum im. Marii Konopnickiej oraz w Państwowym Gimnazjum Kupieckim w Lesznie. Wraz z wybuchem wojny wróciła do Kalisza. Jak sama pisze w swoim życiorysie „Czasy okupacji niemieckiej przeżyłam w Kaliszu, udzielając przez cały ten okres tajnych lekcji w zakresie szkoły powszechnej i średniej oraz w latach 1941-43 pracując jako wykańczarka i trykociarka w szwalni, a w latach 1943-45 jako urzędniczka w biurze fabrycznym, jako Polka na pracach przymusowych”. Było to biuro zakładu koncentratów spożywczych w Winiarach k./ Kalisza, zarządzanego przez Alfreda Nowackiego.

    W pierwszych latach powojennych Halinę Sutarzewicz pochłonęła praca nauczycielska w Prywatnym Koedukacyjnym Gimnazjum i Liceum Handlowym Zgromadzenia Kupców m. Kalisza w Kaliszu. Mogła w tym czasie spełnić swoje pragnienie – mieszkać w rodzinnym mieście wśród bliskich sobie ludzi i pracować w szkole. Zachowały się fotografie i wspomnienia uczniów związane z organizowanymi przez nią wyjazdami, wycieczkami, recytacjami wierszy, szkolną gazetką. Tak wspomina ten czas jedna z uczennic, Seweryna Linkowska: „Dzięki Pani Profesor H. Sutarzewicz brałam udział w roku 1949 w programie w Polskim Radiu w Poznaniu, gdzie recytowałam wiersz „Grenada”. Za recytację tego wiersza otrzymałam nagrodę.” Inny uczeń, Gustaw Elbl, wspomina o udziale w recytacjach na uroczystościach szkolnych, ale także w teatrze, o roli Filona w inscenizacji wiersza Franciszka Karpińskiego „Laura i Filon”, o zapraszaniu do szkoły aktorów kaliskiego teatru, o bezinteresownym prowadzeniu dodatkowych zajęć przygotowujących uczniów do matury. Ten entuzjazm nie opuszczał Haliny Sutarzewicz przez kolejne lata, choć zmieniały się miejsca i charakter jej pracy. W roku 1954 przeniosła się do Liceum Pedagogicznego w Kaliszu. Z tego okresu wspomina ją uczeń, poznański poeta Paweł Kuszczyński: „Zapamiętałem wyjątkowe czytanie poezji (były to profesjonalne recytacje). Do dziś jeszcze słyszę w interpretacji Haliny Sutarzewicz strofy III części "Dziadów" oraz krótki, ale jakże piękny, wiersz Gałczyńskiego "O naszym gospodarstwie".

    Staranne wykształcenie, gruntowna wiedza merytoryczna i talent pedagogiczny sprawiły, że pełniła jednocześnie zadania instruktorki nauczania języka polskiego i kierownika Ośrodka Metodycznego w Kaliszu. Z tego okresu zapamiętała ją dr Anna Szurczak: „W 1956 roku zaczęła działać nauczycielska stołówka na ul. Pułaskiego. Bardzo skromna, ale miła i smaczna. Pani Halina przychodziła tam z panią Siwińską. Energiczna, radosna, głośna. Nie sposób było jej nie zauważyć”.

     Halina Sutarzewicz często podkreślała, że bliskie jej są ideały pozytywistyczne, a dzielenie się własną wiedzą i doświadczeniem jest dla ludzi wykształconych obowiązkiem.  W powojennym Kaliszu działało równolegle z nią wiele  osób, które prowadziły różnego rodzaju działalność społeczną i popularnonaukową. Do miasta powracali kaliszanie wysiedleni w czasie okupacji i tacy, którzy musieli wówczas opuścić miasto z innych względów, przyjeżdżali też nowi mieszkańcy z tzw. nakazami pracy. Artykułowana była potrzeba zorganizowania zjazdu absolwentów kaliskich szkół średnich. Zaczynało się organizować życie towarzyskie i kulturalne, jednak ogólna sytuacja polityczna nie sprzyjała tym zamiarom. Dopiero, najpierw protesty społeczne a potem tzw. odwilż roku 1956, pozwoliła na ożywienie takich działań.

    Był to czas w całym kraju i w Kaliszu bardzo dynamiczny. Impulsem do powstania w Warszawie Towarzystwa im. Marii Konopnickiej stała się decyzja córki poetki, Zofii Mickiewiczowej i członków rodziny o przekazaniu Państwu Polskiemu, aktem darowizny z dnia 15 maja 1956 roku dworku w  Żarnowcu , wcześniej ofiarowanego Konopnickiej w roku 1903 jako Dar Narodowy. Jedynym warunkiem darowizny było urządzenie w nim ekspozycji muzealnej. Ponieważ zbliżał się jubileusz 50-lecia śmierci poetki, powołano w roku 1958 stowarzyszenie, celem powierzenia mu urządzenia muzeum i organizacji obchodów. Nadano mu nazwę: Towarzystwo im. Marii Konopnickiej z siedzibą w Warszawie. W pierwszym zarządzie Towarzystwa funkcję prezesa pełnił Antonii Słonimski, a wśród jego członków byli Jan Baculewski i Kazimierz Wyka. W kolejnych latach do Towarzystwa należeli m. in. Mieczysław Jastrun, Julian Przyboś, Stanisław Lorentz, Ewa Szelburg-Zarembina, Antoni Duda-Dziewierz (dyrektor Muzeum Zamku w Łańcucie), Aleksander Śnieżko (dyrektor Muzeum Poczty i Telekomunikacji we Wrocławiu), Bronisława Legatowa (pracownik naukowy Państwowego Instytutu Higieny w Warszawie) i wiele innych osób z obszaru literatury i sztuki oraz ogólnie pojętej kultury. W przedsięwzięcie zaangażowali się nie tylko wymienieni luminarze uniwersyteckiej polonistyki i znani literaci. W działaniach organizacyjnych uczestniczył też Stanisław Szwalbe, późniejszy wieloletni prezes Towarzystwa, Władysław Kiernik, Włodzimierz Lechowicz, Kazimierz. Śliwowski, Henryk Zakrzewski. Były to osoby, jakkolwiek mocno uwikłane w politykę pierwszych lat powojennych, jednakże w większości wywodzące się z przedwojennego PPS-u i ruchu spółdzielczego. Niektórzy, jak Stanisław Szwalbe, wycofali się z czynnej polityki nie mogąc pogodzić się z faktyczną - mimo teoretycznych deklaracji – likwidacją opartego na demokratycznych zasadach ruchu spółdzielczego i brakiem akceptacji proponowanych rozwiązań w różnych dziedzinach życia społecznego. Inni zostali przez władzę, w której pragnęli uczestniczyć, odsunięci na boczny tor z różnych powodów. W sposób typowy dla tamtych czasów, stanowili pewnego rodzaju gwarancję dla władzy, że organizacja nie będzie działała przeciwko ustalonemu porządkowi politycznemu, natomiast dla naukowców, literatów i działaczy stali się oparciem zwiększającym możliwości w miarę swobodnego działania.

    Równolegle w Kaliszu w maju 1957 roku ukazał się pierwszy numer czasopisma „Ziemia Kaliska”, którego tytuł nawiązywał do przedwojennego periodyku. Na jego łamach zaprezentowano dorobek wybitnych kaliszan – Marii Dąbrowskiej i Tadeusza Kulisiewicza, Adama Asnyka i Marii Konopnickiej. Janina Chwilczyńska, polonistka Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Asnyka, opublikowała w „Ziemi Kaliskiej” nr 4 z sierpnia 1957 roku artykuł Kalisz w życiu i twórczości Adama Asnyka. Pojawiła się też idea zbudowania  poecie pomnika, który miał powstać w ramach obchodów 1800-lecia miasta, planowanych na rok 1960. Również Halina Sutarzewicz podejmuje temat związany z Adamem Asnykiem, publikując w numerze 7 i 8 „Ziemi Kaliskiej” z 1958 roku obszerny artykuł zatytułowany Asnyk znany i mniej znany, wcześniej zaprezentowany jako odczyt w Bibliotece Miejskiej z okazji 120 rocznicy urodzin poety. Natomiast w kolejnym roku zamieściła niewielki tekst, który okazał się publikacją ważną i znaczącą („Ziemia Kaliska” sierpień 1959, nr 9). w tym artykule upomniała się o uwzględnienie przy planowanych obchodach także Marii Konopnickiej i Marii Dąbrowskiej, zwracając jednocześnie uwagę na błędy i nieścisłości w publikacjach dotyczących biografii konopnickiej. W odniesieniu do Dąbrowskiej postulowała „... abyśmy nazwali niektóre ulice i miejsca wspomniane w jej wielkim cyklu powieściowym imionami bohaterów utworu: Bogumiła, Barbary, Agnisi...”. Ten pomysł zmaterializował się w roku 1962, kiedy nowo zbudowanemu osiedlu nadano nazwę „Kaliniec”, a jego główna ulica otrzymała nazwę „Bogumiła i Barbary”. Na obrzeżach osiedla powstała tez kawiarenka „Agnisia”, a z przeciwległej strony restauracja „U Barbary i Bogumiła”. Niestety te dwa lokale już nie istnieją. Natomiast ulica zamykająca osiedle nadal nosi nazwę „Serbinowska”. W późniejszym czasie dodano na Kalińcu ulicę Marii Dąbrowskiej, a ostatnio sąsiadujące osiedle otrzymało nazwę „Serbinów”.

    Ten skromny objętościowo artykuł okazał się brzemienny w skutki nie tylko z przedstawionych wyżej powodów. Na tekst zwrócili uwagę członkowie Zarządu Głównego Towarzystwa im. Marii Konopnickiej w Warszawie, którzy przygotowywali sesję naukową poświęconą poetce w 50-tą rocznicę jej śmierci. Do Haliny Sutarzewicz skierowano pismo z  propozycją przygotowania referatu uwzględniającego wątki kaliskie w biografii Konopnickiej, podpisane przez profesora Jana Baculewskiego. Sesja odbyła się na zamku w Łańcucie w dniach 16 i 17 września 1960 roku. Poprzedziło ją otwarcie Dworku Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu.

    Niebawem ukazało się pokłosie sesji zawierające przygotowane na nią referaty, m. in. tekst Haliny Sutarzewicz Kalisz w życiu i twórczości Marii Konopnickiej – obok referatów takich autorów, jak prof. Jan Baculewski. Prof. Maria Dłuska czy prof. Zenon Klemensiewicz. W dyskusji głos zabierali m.in. Julian Przyboś, Stanisław Ryszard Dobrowolski, Anna Kamieńska (druk powielany, Warszawa 1960).

Wkrótce w Kaliszu odbyła się sesja naukowa zorganizowana przez Społeczny Komitet Obchodu XVIII wieków Kalisza ku czci Marii Konopnickiej w 50. rocznicę jej śmierci (aula Studium Nauczycielskiego, 29 października 1960). w jej pierwszej części wygłoszone zostały dwa referaty:

·         prof. dr Roman Pollak      - Kalisz w kulturze polskiej

·         mgr Halina Sutarzewicz   - Kalisz w życiu i twórczości Marii Konopnickiej

    Tego samego roku Halina Sutarzewicz opublikowała w „Ziemi Kaliskiej dwa artykuły: O Marii Konopnickiej i kaliskich tablicach pamiątkowych („ZK” nr 11) oraz Czy Konopnicka jest pisarką kaliską („ZK” nr 17 i 18).

Otwarcie w Żarnowcu muzeum autorki „Roty” spotkało się z dużym odzewem społecznym. Już w okresie przygotowań napływały do Zarządu Towarzystwa listy, często deklaracje wpłat a nawet wpłaty na ten cel. Zapadła decyzja, aby umożliwić zainteresowanym tworzenie kół terenowych. W krótkim czasie powstało ich w całej Polsce kilkanaście. Koło kaliskie, założone przez Halinę Sutarzewicz, było jednym z pierwszych. Zebranie założycielskie odbyło się dnia 7 czerwca 1961 roku. Na listę wpisało się wówczas 23 członków, a wśród nich:

·         Mieczysława Błażejewska – nauczycielka w Szkole Podstawowej nr1, podczas okupacji nauczycielka tajnego nauczania, siostrzenica ks. Jana Sobczyńskiego – autora kroniki kościelnej Kalisza, ofiarowała do zbiorów Koła kartę z „Kaliszanina” z roku 1888 nr 102 z wierszem Marii Konopnickiej Kaliszowi, zaczynającym się od słów „Dobrą radę dobrą wieść...” oraz kartę z „Kalendarza na Szkołę Rzemiosł” z innym wierszem o tym samym tytule zaczynającym się od słów „Jeśliś ze mną jest złączony/ Grodzie stary, grodzie mój...”;

·         Marian Ciesielski – szkolny inspektor oświaty i wychowania, członek zarządu Koła (1961-1974), członek komisji rewizyjnej (1975 – 1979);

·         Józef Górski – kierownik Szkoły Podstawowej nr 11, której uczniowie napisali list do redakcji „Płomyczka”, inicjując zbiórkę pieniędzy na pomnik Marii Konopnickiej, jeszcze przed powstaniem Koła w Kaliszu, członek komisji rewizyjnej (1961-1970);

·         Bogumił Kunicki – nauczyciel historyk i muzewalnik, późniejszy dyrektor Muzeum Ziemi Kaliskiej, autor zbioru artykułów „Ballady kaliskie”;

·         Józef Kuznowicz – ówczesny przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej, podejmował działania organizacyjne związane z obchodami jubileuszu XVIII wieków Kalisza, wspierał wiele inicjatyw związanych z działalnością kulturalną w mieście;

·         Irena Podczaska – nauczycielka, z-ca dyrektora Szkoły Podsatawowej nr 16, członek zarządu Koła (1961-1964), członek komisji rewizyjnej (1965-1986);

·         Izabela  Wanke – kierownik Biblioteki Pedagogicznej w Kaliszu, skarbnik Koła (1961-1985);

·         Aniela Wende – aktywna z życiu kulturalnym miasta w okresie międzywojennym, od 1955 roku pierwsza prezes kaliskiego kaliskiego oddziału PTH, zaangażowana w organizację obchodów jubileuszu XVIII wieków Kalisza i wydanie trzytomowego zbioru rozpraw i materiałów Osiemnaście wieków Kalisza pod redakcją prof. Aleksandra Gieysztora;

·         Jadwiga Wierzejska – nauczycielka języka polskiego m.in. w Liceum Pedagogicznym, metodyk języka polskiego, przed wojną mieszkanka a następnie pracownica „Naszego Domu” Janusza Korczaka;

·         Henryk Wrotkowski – nauczyciel, społecznik, historyk, badacz dziejów regionu, prezez kaliskiego Oddziału PTH, wieloletni wykładowca i dyrektor Studium Nauczycielskiego w Kaliszu, członek komisji rewizyjnej Koła i członek zarządu.

Na tej pierwszej liście znalazło się także kilku kierowników szkół, nauczycieli polonistów oraz nauczycieli innych specjalności, przedstawicieli instytucji związanych z kulturą i Owczesnymi władzami – Józef Dzikowski, Helena Dobrowlańska, Wanda Gorgoniowa, Zofia Hübner, Florentyna Lewicka, Leonard Nowicki, Krystyna Pawlicka, Jolanta Podlewska, Salomea Roszak, Maria Trzeciakowa, Marian Wichliński, Helena Włodarczyk, Władysław Woźny.

W ciągu roku liczba ta się podwoiła, a następnie zwielokrotniła, osiągając na przełomie lat 80-tych i 90-tych blisko 100 członków czynnych. Łącznie w okresie funkcjonowania kaliskiego Koła w latach 1961 – 2000, przewinęło się przez nie ponad 200 osób, z których później 21 weszło w skład komitetu założycielskiego Stowarzyszenia im. Haliny Sutarzewicz. O dobrej pamięci społeczeństwa związanej z działalnością jego patronki świadczyć może fakt, że na pierwsze walne zebranie zwołane w Ratuszu w roku 2000 przybyło ponad 60 osób, a 41 złożyło pisemną deklarację przynależności. Mimo naturalnych zmian, liczba ta utrzymuje się do dnia dzisiejszego (aktualnie 43 osoby).

Wymienię znów tylko niektórych.

W latach 60-tych do Koła Towarzystwa im. Marii Konopnickiej dołączyli m.in.:

·         Urszula Ast – pracownik Biblioteki Pedagogicznej, nauczycielka polonistka LO im. Adama Asnyka i LO im. Tadeusza Kościuszki, wykładowca Studium Nauczycielskiego w Kaliszu (głównie teoria literatury);

·         Anna Biedak – nauczycielka Technikum Budowy Fortepianów w Kaliszu, członek zarządu Koła (1976 – 1979) członek komisji rewizyjnej (1980 – 1988), skarbnik (1989 - 19??);

·         Janina Chwilczyńska – polonistka LO im. Adama Asnyka, autorka odczytów i publikacji o poecie;

·         Józef Borowiak – przewodniczący Komitetu Budowy Pomnika Marii Konopnickiej w Kaliszu;

·         Franciszek Ciesiółka – wykładowca gramatyki języka polskiego w Studium Nauczycielskim, członek zarządu Koła (1963 – 1967), przewodniczący (1968 – 1971);

·         Maria i Roman Gorzelniakowie. Roman Gorzelniak - kompozytor, pianista, pedagog i zasłużony działacz kultury (zespół „Calisia”), który całe swoje życie poświęcił muzyce. Pracował w Kaliskiej Szkole Muzycznej I i II stopnia jako wykładowaca w klasie fortepianu oraz w Teatrze im. Wojciecha Bogusławskiego jako kierownik muzyczny. Był twórcą kaliskiego hejnału;

·         Kazimierz Herbich – adwokat, jeden z inicjatorów budowy pomnika Adama Asnyka;

·         Janusz Janczewski – późniejszy dyrektor Muzeum w Kaliszu;

·         Zofia Kaleta – polonistka w Szkole Podstawowej nr 17, tzw. szkole ćwiczeń dla Studium Nauczycielskiego w Kaliszu;

·         Paweł Kołowrocki – nauczyciel, kierownik Szkoły Podstawowej w Kościelnej Wsi, inspektor szkolny, działacz społeczny i oświatowy, jeden z inicjatorów powołania pod auspicjami poznańskiego UAM, wyższej uczelni w Kaliszu;

·         Wincenty Kowalczyk – nauczyciel łaciny, bibliotekarz, dr nauk humanistycznych, wykładowca Studium Nauczycielskiego, sekretarz zarządu Koła (1963-1974), członek komisji rewizyjnej (1975- 1979);

·         Maria Krysztofiak – polonistka w Szkole Podstawowej nr 3, wicedyrektor, członek zarządu Koła (1981-2000);

·         Jerzy Kwiatkowski – nauczyciel historii, kierownik Szkoły Podstawowej nr 9;

·         Janina Neuls-Korniszewska – po okresie pracy w Liceum Pedagogicznym w Krotoszynie, gdzie prowadziła zajęcia z pedagogiki, psychologii, teorii i historii wychowania oraz dydaktyki metodyki, podjęła pracę jako wykładowca Studium Nauczycielskiego w Kaliszu, publikowała w kolejnych tomach „Rocznika Kaliskiego” materiały związane z genezą i rozwojem szkolnictwa kaliskiego. Zaowocowało to następnie w wydawnictwie „Dzieje Kalisza” (1977) w cyklu rozdziałów od średniowiecza do roku 1832. Dorobek ten stał się podstawą do opracowania dziejów kaliskiej oświaty w monografii Szkoła kaliska. Dzieje I Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Asnyka w Kaliszu, pod redakcją Edwarda Polanowskiego (Kalisz 1993);

·         Andrzej Niekrasz – artysta plastyk, wykładowca Studium Nauczycielskiego w Kaliszu, od 1987 opiekun Zakładu Wychowania Plastycznego w Kaliszu, następnie pięcioletnich studiów magisterskich  Wychowanie Plastyczne;

·         Janina Piotrowska (Siekierzanka) – polonistka kaliskich szkół średnich;

·         Stefan Piotrowski – nauczyciel matematyki, Szkoła Handlowa;

·         Zofia Siwińska – nauczycielka chemii w Liceum Pedagogicznym, przyjaciółka Haliny Sutarzewicz;

·         Irena Wieczorek – uczennica Haliny Sutarzewicz, potem nauczycielka Szkoły Handlowej, członek zarządu Koła (1963-1981), przewodnicząca Koła (1982-1989),sekretarz zarządu (1990-2000) członek komisji rewizyjnej i członek Zarządu Głównego w Warszawie (1972-1987);

W kolejnych latach dołączyli m.in. :

·         Maria Jankowska – z-ca komendanta Chorągwi Ziemi Kaliskiej im. Marii Konopnickiej, członek zarządu (1978-1989), komisja rewizyjna (1989-2000);

·         Wacław Klepandy – regionalista, działacz społeczny i legendarny przewodnik PTTK, członek zarządu (1977-1989);

·         Halina Molenda – dr nauk humanistycznych, prezes kaliskiego oddziału Towarzystwa im. Adama Mickiewicza, pierwszy pełnomocnik Wydziału Filologii Polskiej i Klasycznej UAM w Kaliszu;

·         Halina Okonowska – polonistka, nauczyciel metodyk;

·         Edward Polanowski – dr nauk humanistycznych, członek zarządu (1970-1974), późniejszy profesor i rektor Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie;

·         Elżbieta Stadtmüller – polonistka, członek zarządu (1972-1981), sekretarz (1982-1989), przewodnicząca (1990 – 2000);

·         Salomea Szkudlarek – członek zarządu (1981 – 1989), sekretarz (1979 – 2000), działaczka społeczna i polityczna (ZSL), publikowała w „Roczniku Kaliskim” artykuły związane z ta działalnością;

·         Anna Szurczak – polonistka, dr nauk humanistycznych, nauczyciel metodyk ODN w Kaliszu, wykładowca Wydziału Filologii Polskiej UAM w Kaliszu, członek Zarządu (1977 – 2000);

·         Anna Żukowska – ekonomistka, uczennica i przyjaciółka Haliny Sutarzewicz.

Nie sposób wymienić wszystkich członków. Wielu z wymienionych i niewymienionych działaczy Koła posiada swoje biogramy w kolejnych tomach Słownika biograficznego Wielkopolski Południowo-Wschodniej: ziemi kaliskiej, wydawanego przez Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.

Powołanie przez Halinę Sutarzewicz w Kaliszu Koła Towarzystwa im. Marii Konopnickiej, otworzyło przed nią nowe możliwości.  Wszystkie Koła miały swoich przedstawicieli, którzy uczestniczyli w zebraniach plenarnych organizowanych przez Zarząd Główny, ale tylko niektórzy z nich wybrani zostali w skład zarządu statutowego i mieli prawo i obowiązek uczestniczy w jego pracach. Do tych osób należała Halina Sutarzewicz. Na przestrzeni lat, oprócz wymienionych już wyżej przedstawicieli świata nauki, w  Zarządzie działali m.in. Janina Kellez-Krauz (Wrocław, starszy kustosz Biblioteki Ossolińskich),  prof. Jan Nowakowski (Kraków WSP), prof. Roman Pollak (Poznań UAM, PTPN), prof. Jerzy Starnawski (Lublin KUL, Łódź UŁ), prof. Mieczysław Inglot (Wrocław UWr., Ossolineum, Towarzystwo im. Adama Mickiewicza). Przy Zarządzie Głównym działał Komitet Redakcyjny Korespondencji  Marii Konopnickiej pod przewodnictwem prof. Konrada Górskiego z doc. Stanisławem Burkotem, prof. Janem Nowakowskim i sekretarzem Justyną Leo.

Dużą wagę przywiązywano do corocznie organizowanych w latach 70-tych Zjazdów Szkół Średnich im. Marii Konopnickiej, którymi zajmowała się Matylda Woliniewska, oddana sprawom młodzieży działaczka społeczna, w czasie okupacji łączniczka AK i kolporterka prasy podziemnej, więźniarka Majdanka i innych obozów.

Zarząd Główny chętnie wspomagał organizowanie w Kaliszu kolejnych sesji naukowych. W roku 1962, z racji obchodów 50-lecia twórczości Marii Dąbrowskiej, zorganizowana została przez Instytut Badań Literackich PAN przy współudziale Związku Literatów Polskich, kilkudniowa sesja naukowa z udziałem prelegentów z Czechosłowacji, Węgier i Związku Radzieckiego. Odbywała się w dniach 15, 16 i 17 maja 1962 roku w Pałacu Staszica w Warszawie oraz 19 maja w Kaliszu w ramach uroczystości jubileuszowych pisarki, zorganizowanych przez Miejską Radę Narodową. Podczas obrad warszawskich referaty wygłosili: prof. Henryk Markiewicz, prof. Zenon Klemensiewicz, dr Ewa Korzeniewska, mgr Tadeusz Drewnowski i Julian Przyboś oraz kilkoro gości zagranicznych. W obradach dnia kaliskiego wystąpił prof. Kazimierz Wyka z referatem Krytyka literacka Marii Dąbrowskiej oraz mgr Aniela Piorunowa Krytyka literacka (1924-1939) o Marii Dąbrowskiej. Referaty wygłosili również przedstawiciele Węgier i Czechosłowacji. Obradom ostatniego dnia sesji przewodniczyła Halina Sutarzewicz, reprezentując jedyne działające w tym czasie w Kaliszu stowarzyszenie o charakterze literacko-naukowym.

Kolejna sesja poświęcona Marii Dąbrowskiej została zorganizowana w Kaliszu w roku 1975 przez Zarząd Główny Towarzystwa i Koło kaliskie. Obok takich znawców twórczości pisarki, jak Ewa Korzeniewska i Tadeusz Drewnowski, referaty wygłosili członkowie Koła – Halina Sutarzewicz i Edward Polanowski.

Halina Sutarzewicz utrzymywała kontakty zwłaszcza z tymi badaczami literatury, którzy w obszarze swoich zainteresowań uwzględniali pisarzy kaliskich. Prowadziła dość szeroką korespondencję, o czym informowała na zebraniach zarządu Koła, jednak zapewne ją zniszczyła, ponieważ w archiwum Koła zachowały się jedynie pojedyncze egzemplarze listów od prof. Baculewskiego, głównie na temat organizacji kolejnych sesji.

Współpracowała również z organizatorami Muzeum Marii Dabrowskiej Dworek w Russowie, uczestnicząc – wraz z doktorem Edwardem Polanowskim, późniejszym profesorem i rektorem Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie – w przygotowaniach związanych z odnowieniem ekspozycji w roku 1981. Przed przyjazdem do Kalisza, zainteresowania Edwarda Polanowskiego skupiały się wokół okresu Młodej Polski i zagadnień ekspresjonizmu ze szczególnym uwzględnieniem roli takich czasopism jak „Chimera” i „Zdrój”. Ta epoka literacka była tematem jego pracy doktorskiej. Jednak pod wpływem dorobku Haliny Sutarzewicz zainteresował się bogactwem dostępnych w Kaliszu materiałów związanych z pisarzami epoki pozytywizmu, nazywanych przez Halinę Sutarzewicz „kaliskimi” i zmienił swoje naukowe preferencje, stając się jednym z ważniejszych badaczy zainteresowanych życiem kulturalnym Kalisza w II połowie XIX wieku, a w następstwie tego wpływem miejscowego środowiska na twórczość Marii Dabrowskiej. Te działania stały się fundamentem jego dalszych sukcesów naukowych. W swoich publikacjach wielokrotnie powoływał się w przypisach na wcześniejsze ustalenia Haliny Sutarzewicz. W okresie pobytu był członkiem Koła Towarzystwa im. Marii Konopnickiej, któremu przewodniczyła, a przez jedną kadencję również członkiem zarządu.

Wiele tekstów Haliny Sutarzewicz miało charakter polemiczny.

W jednym z przytoczonych wyżej jej pierwszych artykułów O Marii Konopnickiej i kaliskich tablicach pamiątkowych („ZK” 1960, nr 11) Halina Sutarzewicz odnosi się do tekstów Jadwigi Słomczyńskiej oraz Wandy Leopold związanych z ustaleniem roku przybycia poetki do Kalisza i porównuje je z datami utrwalonymi na tablicy w przedsionku kościoła oo. Jezuitów w Kaliszu oraz księgami metrykalnymi kościoła św. Mikołaja w Kaliszu i kolegiaty kaliskiej. Jak sama zaznacza, oczekuje rozwiązania tych problemów podczas zbliżającej się sesji naukowej z okazji 50-tej rocznicy śmierci Konopnickiej (1960). Tym rozwiązaniem staje się jej referat wydrukowany w przytoczonym wcześniej powielaczowym pokłosiu sesji, następnie publikowany w wydaniu książkowym Śladami życia i twórczości Marii Konopnickiej, Warszawa 1963 [wydanie 2. 1966] jako rozdział „ Z Suwałk do Kalisza”. Tekst ten opatrzony jest obszernymi przypisami, zawierającymi nie tylko odniesienia do wykorzystanych źródeł, ale także szczegółowe opisy i objaśnienia specyficznych kaliskich kontekstów i nawiązań.

W kolejnych artykułach („ZK” 1961 nr 17 i 18) napisanych po sesji w Łańcucie zauważa, że jej ustalenia trafiają już do nowszych opracowań biograficznych, np. monografii Aliny Brodzkiej, jednak nurtuje ją sprawa niewyjaśnionej daty debiutu poetki. Do sprawy tej powróciła w roku 1964 („ZK” nr 24), aby wyjaśnić ją ostatecznie w roku 1979 w „Południowej Wielkopolsce” (nr 3) w artykule Kaliszanin 20 lat poszukiwany.

Kojarzona głównie z ustaleniami dotyczącymi „pisarzy kaliskich”, zwłaszcza tzw. „trójcy kaliskiej p. Haliny”, robiła to nadzwyczaj konsekwentnie i starannie. Lata gromadzenia materiałów i wiedza prezentowana w kolejnych prasowych publikacjach, złożyły się na książeczkę „Asnyk, Konopnicka i Dąbrowska w Kaliszu” wydaną w roku 1977 staraniem Zarządu Głównego w Warszawie, w wydawnictwie Sport i Turystyka i z tego powodu , potraktowana jak przewodnik, została pozbawiona przypisów, których sporządzenie nie przysporzyłoby autorce najmniejszych problemów.

Ten sam rok stał się finałem przygotowania materiałów do „Dziejów Kalisza”, monograficznej pracy zbiorowej wydanej pod redakcją profesora Władysława Rusińskiego (Poznań 1977). Halina Sutarzewicz była autorką trzech jego rozdziałów zatytułowanych: Piśmiennictwo [w Kaliszu w wiekach XVI-XVIII], Kalisz literacki [w latach 1800-1914] oraz Literatura[w latach 1918-39 i 1945-75].

Zapewne owe trzy rozdziały, obok oczywiście innych opracowywanych przez nią tematów sprawiły, że w kolejnym dziesięcioleciu powierzono jej opracowanie hasła KALISZ do Przewodnika encyklopedycznego Literatura Polska (Warszawa 1984).

Halina Sutarzewicz była autorką licznych pogadanek, prelekcji, odczytów oraz artykułów naukowych i popularyzatorskich, publikowanych głównie w „Ziemi Kaliskiej” i „Południowej Wielkopolsce”. Udokumentowała związki z Kaliszem osób sobie współczesnych , takich jak Wanda Karczewska, Stefan Otwinowski czy Włodzimierz Pietrzak. Jako rodowita kaliszanka, znała nie tylko ich twórczość, ale też rodziny, rodzeństwo i przyjaciół, środowisko w jakim wzrastali i w jakim rozwijały się ich talenty literackie.

Przykładem tego może być artykuł Włodzimierz Pietrzak – jeden czy dwu? („Południowa Wielkopolska” 1963, nr 5). Halina Sutarzewicz, usłyszawszy informację, że patron nagrody im. Włodzimierza Pietrzaka ufundowanej w roku 1948 przez Stowarzyszenie PAX, nadal przyznawanej w latach 80-tych, gdy powstał artykuł (obecnie przez Katolickie Stowarzyszenie Civitas Christiana) pochodzi z Lublina, postanowiła to sprawdzić,ponieważ pamiętała go jako ucznia kaliskiego Gimnazjum i Liceum im. Tadeusza Kościuszki oraz redaktora szkolnego pisma  „Świt”. Uruchomiła więc wszystkich krewnych i znajomych pisarza (on sam zginął w powstaniu warszawskim na Starym Mieście w roku 1944), aby ustalić niezbite fakty, a potem podzielić się wiedzą z czytelnikami. Nigdy nie pominęła możliwości wyjaśnienia i udokumentowania związków ludzi piszących z Kaliszem, jeśli one istniały.

Podzieliła się również swoimi wspomnieniami o szkolnej koleżance, Natalii Awałow, późniejszej żonie poety Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, z która utrzymywała serdeczne kontakty aż do śmierci Natalii w roku 1976 (Kaliskie wspomnienia o Natalii - „Ziemia Kaliska” 1980 nr 32).

Przeprowadziła szereg rozmów ze Stefanem Otwinowskim, połączonych z analizą jego utworów, publikując następnie w „Południowej Wielkopolsce” w roku 1982 czteroodcinkowy cykl artykułów pod wspólnym tytułem Spróbujmy jeszcze coś ustalić. I tak nr 2 „czasopisma zawiera tekst Kaliszanin z wyboru; nr 3 Kaliskie widokówki; nr 4 Postacie literackie o kaliskim rodowodzie oraz nr 5 Oświadczam, że piszę... W ten sposób zwróciła uwagę kaliszan na szereg oryginalnych opisów miasta, plejady ludzi – działaczy okresu międzywojennego oraz panującą wokół nich atmosferę. Sama także trafiła, jako docent Janiszewska, na karty jego opowiadania Nic więcej nie udało się ustalić.

W tym samym roku 1982 zamieściła na łamach „Ziemi Kaliskiej”nr 18 artykuł O Karczewskiej, Kaliszu i świecie uczciwym. Zwracając uwagę na związki autorki z Kaliszem, analizowała najważniejsze cechy jej twórczości, przytaczając cytat z autorki, że „nie potrafi nic napisać, póki nie otoczy ją kaliska aura wspomnień”.

Halina Sutarzewicz cieszyła się dużym autorytetem, popularnością i sympatią. Na przestrzeni niemal 40 lat działalności pedagogicznej, naukowej i społecznej współpracowała z wielu znaczącymi w Kaliszu osobami. Wśród nich warto wymienić dra Henryka Wrotkowskiego, historyka, członka PTH dyrektora Studium Nauczycielskiego w Kaliszu, współpracownika redaktorów i faktycznie redaktora „Rocznika Kaliskiego”, Wacława Klepandego, regionalistę, kolekcjonera „calisianów”i legendarnego przewodnika PTTK czy wybitnego plastyka i grafika Andrzeja Niekrasza, który w okresie pracy w Studium Nauczycielskim współpracował z Halina Sutarzewicz projektując elementy oprawy organizowanych wystaw, okolicznościowe plakietki, emblematy i stemple. Zaprojektował np. pocztowy filatelistyczny datownik  okolicznościowy z okazji Międzynarodowej Sesji Naukowej poświęconej Marii Konopnickiej z okazji 60-lecia śmierci, zorganizowanej przez Towarzystwo im. Marii Konopnickiej, której obrady toczyły się w Kaliszu dnia 16 września 1970 roku. Był też inicjatorem zorganizowania  przy tej okazji krajowej wystawy ilustracji dziecięcych do utworów poetki. Większość kadry pedagogicznej z Wydziału Filologii Polskiej oraz Wydziału Plastyki ówczesnego Studium Nauczycielskiego była członkami Koła Towarzystwa im. Marii Konopnickiej. Pragnęli, aby w Kaliszu powstała wyższa uczelnia pedagogiczna. Niestety, tak się wtedy nie stało. W roku 1985, w wywiadzie udzielonym Bożenie Szal na łamach „Ziemi Kaliskiej” z okazji otrzymania Nagrody Miasta Kalisza, , na zadane pytanie, czego życzyłaby rodzinnemu miastu, Halina Sutarzewicz odpowiedziała „Wyższej uczelni, takiej z prawdziwego zdarzenia...”.

Halina Sutarzewicz zmarła 12 lipca roku 1991.

W roku 1998 ukazała się, wydana staraniem Koła Absolwentów Szkół Ekonomicznych w Kaliszu Towarzystwa Miłośników Kalisza, książka Halina Maria Sutarzewicz. Pisma rozproszone, zawierająca jej biografię, zbiór prasowych publikacji, fragmenty druków zwartych oraz bibliografię podmiotową i przedmiotową. Publikację przygotowali jej uczniowie: Włodzimierz Mikołajczyk i Hubert Pałęcki. Obowiązki recenzentów przyjęli Krzysztof Walczak i Halina Molenda.

W roku 2000 z inicjatywy działaczy kaliskiego Koła Towarzystwa im. Marii Konopnickiej utworzone zostało stowarzyszenie jej imienia, do którego zapisało się liczne grono jej współpracowników, przyjaciół i uczniów.

W roku 2014, z inicjatywy członków Stowarzyszenia im. Haliny Sutarzewicz opublikowany został w „Roczniku Kaliskim” nr XL jej referat Literackie obrazy katastrofy sierpniowej 1914 roku i jej skutków, przygotowany na konferencję popularnonaukową zorganizowaną w dniu 20 października 1984 r. przez kaliski Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego i Towarzystwo Miłośników Kalisza w 70-tą rocznicę zburzenia miasta przez Prusaków. Nie został on opublikowany w tamtym czasie, mimo że sama autorka przywiązywała do niego wielką wagę.

W specjalnym wydaniu „Głosu Wielkopolskiego” z okazji setnej rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę, w podsumowaniu akcji „100 powodów do dumy. Taka jest Wielkopolska”, w części poświęconej działalności społecznej, gazeta wymienia Halinę Marię Sutarzewicz wśród 100 najbardziej zasłużonych społeczników z Wielkopolski (wydanie z dnia 28 grudnia 2018 roku, s. 19).

W roku 2019 mija 110. rocznica urodzin Haliny Sutarzewicz. Z tej okazji Stowarzyszenie im. Haliny Sutarzewicz poświęci patronce kilka spotkań, w dniu urodzin (13 września) złożymy kwiaty na jej grobie oraz pod zasadzonym w roku 2009 drzewem poświęconym jej pamięci w Parku nad Krępicą. W kaliskiej katedrze odprawiona zostanie msza św. jej intencji. Stowarzyszenie wystąpiło do kaliskiego Oddziału PTTK z prośbą o uwzględnienie podczas XIX kwesty na rzecz ratowania zabytkowych cmentarzy kaliskich, renowacji zabytkowego nagrobka rodzinnego Haliny Sutarzewicz. temu, na wniosek Stowarzyszenia, odbyła się wizja lokalna  przeprowadzona na Cmentarzu Miejskim w Kaliszu przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu Delegatura w Kaliszu z udziałem przedstawiciela Wydziału Kultury i Sztuki, Sportu i Turystyki, Anny Woźniak oraz kilku przedstawicieli Stowarzyszenia.

Halina Sutarzewicz traktowała swoją pracę pedagogiczną, pracę w Towarzystwie im. Marii Konopnickiej i pracę badawczą, jako swój społeczny obowiązek. W Kaliszu są jeszcze osoby, które Halinę Sutarzewicz pamiętają. Z pewnością na tę życzliwą pamięć zasługuje.